Het vaststellen van de wilsbekwaamheid bij het opstellen of wijzigen van een testament

Twijfels over de wilsbekwaamheid

In mijn blog van 8 februari 2019 schreef ik al over de wilsbekwaamheid waarvan sprake dient te zijn als iemand een rechtsgeldig testament wenst te maken. Het is de verantwoordelijkheid van de notaris te toetsen en te beoordelen of de wil van degene die een testament wenst te maken (de zogenaamde testateur) gericht is op de juridische gevolgen van het testament en zo ja, of de testateur de rechtsgevolgen van het testament kan overzien.

Als de notaris twijfelt of iemand wilsbekwaam is, dan wordt meestal het Stappenplan Beoordeling Wilsbekwaamheid gevolgd. Er is reden om aan iemands wilsbekwaamheid te twijfelen in de volgende gevallen:

• de hoge leeftijd van degene die een testament opstelt of wijzigt;
• het bestaan van een bewind over zijn/haar vermogen;
• het feit dat hij/zij zijn administratie niet meer zelf doet;
• het feit dat hij/zij niet meer zelfstandig woont;
• het feit dat hij/zij in een zorginstelling woont;
• het feit dat iemand Alzheimer heeft, verstandelijk gehandicapt is, depressief is of als er een andere medische indicatie is;
• het feit dat iemand regelmatig verzoekt zijn testament aan te passen;
• het feit dat iemand anders het verzoek aan de notaris doet om het testament op te stellen of aan te passen.

Geen wilsonbekwaamheid in algemene zin

Als de vraag zich opwerpt of iemand op enig moment in zijn of haar leven nog wilsbekwaam is of was, dient men zich altijd eerst af te vragen ten aanzien van welke handeling de wilsbekwaamheid moet worden vastgesteld. Het is mogelijk dat iemand nog wel wilsbekwaam is t.a.v. een besluit aan een bloedonderzoek mee te doen, zulks terwijl diezelfde persoon niet meer in staat is om de gevolgen van een testament te overzien. Wilsonbekwaamheid in algemene zin bestaat dus niet.

Wilsbekwaamheid t.a.v. notariële akten

Het is goed mogelijk dat de notaris, die de wilsbekwaamheid dient te checken, twijfelt en een arts inschakelt. De Vereniging van Indicerende en Adviserende Artsen (VIA) heeft een register van artsen, die zijn opgeleid om de wilsbekwaamheid t.a.v. notariële akten vast te stellen. Dat kan zelfs met terugwerkende kracht, als de arts de persoon, die de notariële akte heeft ondertekend, kan bezoeken of als voldoende informatie voorhanden is om de wilsbekwaamheid (achteraf) objectief vast te stellen.

Zorgplicht van de notaris

Niet alleen dient de notaris alert te zijn op de wilsbekwaamheid ten tijde van het verlijden van de notariële akte. De zorgplicht van de notaris brengt ook met zich mee dat de notaris de testateur alleen spreekt en bij het passeren van het testament alleen met de testateur is, ook al vraagt de testateur of er een derde bij mag zijn.

Ook dient de notaris een zorgvuldige dossieradministratie te hebben, zodat vragen over de wilsbekwaamheid achteraf kunnen worden beantwoord.

Testament nietig verklaard in recente uitspraak

Als de rechter vaststelt dat iemand wilsonbekwaam was t.a.v. het testament, dan verklaart de rechter het testament nietig.

In een recente zaak voor het gerechtshof Den Haag (ECLI:NL:GHDHA:2020:1721) speelde de vraag of een 104-jarige vrouw nog wel wilsbekwaam was toen zij haar testament wijzigde. De vrouw stond onder curatele wegens dementie. Zij liet met toestemming van de kantonrechter een ingewikkeld testament opmaken, in welk testament een eerder testament werd herroepen. De curator was aanwezig bij de gesprekken tussen de vrouw en de notaris.

Nadat de vrouw was overleden ontstond er een geschil over de erfenis tussen de erfgenaam volgens het oude testament en de erfgenaam volgens het gewijzigde testament (een stichting). Het gerechtshof nam vrijwel direct aan dat de vrouw, mede bezien haar geestestoestand, ten tijde van de wijziging van het testament de gevolgen van het nieuwe testament niet had kunnen overzien.

Aan de erfgenaam volgens het gewijzigde testament werd een bewijsopdracht gegeven het tegendeel te bewijzen, onder meer door het horen van de notaris, de arts en de kantonrechter. Bewezen diende te worden dat de vrouw 1. het zeer ingewikkelde testament zelfstandig kon formuleren en 2. de financiële en de fiscale gevolgen daarvan kon overzien. Met andere woorden: de juridische wil van de vrouw diende te worden beoordeeld. De juridische wil van iemand is volgens het gerechtshof iets anders dan de wil in medische en psychologische zin.

Met een medische verklaring wordt de vraag of iemand de rechtsgevolgen van een notariële akte kan overzien niet beantwoord. Het gaat erom of iemands stoornis een redelijke waardering van betrokken belangen belette en welke invloed de stoornis heeft of kan hebben op iemands verklaring. En dat is, zoals gezegd, waar de notaris op moet toezien.

De juridische wil ziet dus ook op de gevolgen van een testament. En hoe ingewikkelder een testament, des te belangrijker is het om vast te stellen of de testateur de gevolgen van het complexe testament wel heeft begrepen.

De erfgenaam volgens het gewijzigde testament slaagde niet in de bewijsopdracht. Het gerechtshof verklaarde voor recht dat het gewijzigde testament nietig was, zodat het eerdere testament weer herleefde.

Wilsbekwaamheid en het levenstestament

In een volgende blog zal ik ingaan op de vraag hoe moet worden omgegaan met wilsonbekwaamheid t.a.v. het opstellen van een levenstestament. Een levenstestament is eigenlijk een uitgebreide volmacht en in die zin dus iets anders dan een testament.